Αρχαίο μελισσοκομείο στο Αγαθονήσι

Από το πλήθος των κινητών ευρημάτων της ανασκαφής στο Καστράκι Αγαθονησίου ξεχωριστό ενδιαφέρουν έχουν τα θραύσματα πήλινων κυψελών που πλέον ανέρχονται συνολικά σε 10.000. Ο μεγάλος αριθμός των κυψελών υποδεικνύει στο Αγαθονήσι μια ακμάζουσα μελισσουργική δραστηριότητα που δικαιολογείται εύλογα από την πλούσια έως σήμερα μελισσοκομική νομή της χλωρίδας της ευρύτερης περιοχής. Θυμάρι, φασκόμηλο, θρούμπι, χαρουπιές, πρίνοι, χηνοπόδια και ακανθόθαμνοι αποτελούν ιδανική μελιτοφορία και ανθοφορία του τρύγου των μελισσών. Αν και προς το παρόν από τα πολυάριθμα θραύσματα δεν έχουν συγκολληθεί ακέραιες κυψέλες, είναι σαφές ότι τα σωζόμενα θραύσματα μπορεί να ενταχθούν στους δύο γνωστούς τύπους τροχήλατων κυψελών της Αρχαιότητας, δηλαδή στην κάθετη καλαθόσχημη με λαβές και στην οριζόντια κυλινδρική, διαμπερής ή μη που συχνά προεκτείνεται με πήλινους δακτυλίους, τους λεγόμενους μελιτοθαλάμους. Στις οριζόντιες κυψέλες διαπιστώθηκε ότι στο εσωτερικό των εγχαράξεων σώζονται ακόμη και σήμερα υπολείμματα οργανικών υλών που σχετίζονται με τη συλλογή και παραγωγή των προϊόντων της μέλισσας, όπως τη γύρη, το μέλι, το κερί και την πρόπολη, γνωστή από τις παπυρολογικές πηγές ως «κηρός άπυρος». Ίχνη μάλιστα πρόπολης από γυρεόκοκκο πεύκου σώζονται σε θραύσμα κυψέλης οριζοντίου τύπου που διατηρεί ακόμη και σήμερα το βαθύ μελανοκάστανο χρώμα της ρητινώδους αυτής κολλητικής ουσίας, που οι μέλισσες την τοποθετούν μπροστά στην είσοδο της κυψέλης (προ της πόλης) ώστε να την στενέψουν και να εμποδίσουν την είσοδο στη φωλιά διαφόρων εχθρών τους, όπως είναι τα ποντίκια, μεγάλες πεταλούδες, φίδια ή έντομα.
Στον εξοπλισμό της οριζόντιας κυψέλης ανήκουν επίσης και οι διαμπερείς πήλινοι δακτύλιοι προέκτασης που έχουν βρεθεί σχεδόν εκατό και σε ακέραιη ή αποσπασματική κατάσταση. Πρόκειται για προεκτάσεις κοντών κυλίνδρων, ύψους 0.8-0.9μ. και σπανιότερα 0.14μ, με πυκνές εσωτερικές οριζόντιες εγχαράξεις και διαμέτρους που κυμαίνονται από 0.26 έως 0.35μ., σχεδόν παρόμοιες με τις οριζόντιες κυψέλες. Οι προεκτάσεις αυτές έχουν είτε και τις δύο επιφάνειές τους λείες και επίπεδες, είτε την ανώτερη επιφάνεια ελαφρά ακανόνιστη και την κατώτερη, λεία και επίπεδη, προκειμένου να εφαρμόζει απόλυτα και σε οριζόντια διάταξη με το στόμιο της οριζόντιας κυψέλης. Η χρήση ενός ή και περισσοτέρων δακτυλίων αποσκοπεί στην αύξηση της χωρητικότητας της κυψέλης, προκειμένου να παραχθεί από το μελισσοσμήνος μεγαλύτερος αριθμός κηρηθρών στις οποίες αποθηκεύονται από τις εργάτριες μέλισσες κυρίως μέλι και γύρη. Αν κάθε δακτύλιος προέκτασης μέσου διαμέτρου 0.30μ. περιείχε δύο μελιτοκηρήθρες, λαμβάνοντας υπ’ όψιν ότι κάθε κερήθρα απαιτεί τουλάχιστον 0.8 εκατοστά πάχος, τότε η μελίτωση, δηλαδή η συλλογή του μέλιτος για κάθε δακτύλιο θα ήταν δύο κιλά. Υπολογίζοντας ότι για την πλήρη ανάπτυξη του μελισσοσμήνους εντός του δακτυλίου απαιτούνται τρεις μήνες για την παραγωγή του μελιού στις κηρήθρες, το σύνολο των 100 δακτυλίων προέκτασης θα παρήγαγε ετησίως 800 κιλά μέλι.! Με τον τρύγο του μέλιτος, που αναμφίβολα θα λάμβανε χώρα εκτός του μελισσοκομείου, και αφού ο μελισσουργός θα αφαιρούσε τους γεμάτους με μέλι δακτυλίους, θα τοποθετούσε νέους στην κυψέλη. Με τον τρόπο αυτό αφενός θα αφαιρούσε με ειδικές λαβίδες τις μελιτοκηρήθρες από τους δακτυλίους προέκτασης προκειμένου αυτές να επαναχρησιμοποιηθούν και αφετέρου το μελισσοσμήνος της κυψέλης θα συνέχιζε να λειτουργεί κανονικά. Οι δακτύλιοι προέκτασης, αν και αποτελούν τους προάγγελους των κινητών πλαισίων των σύγχρονων κυψελών, δεν αναφέρονται στις γραπτές πηγές. Πιθανώς αυτοί να συνδέονται με το «ακάπνιστον» ή «άκαπνον», μέλι με εξαιρετικά λεπτή γεύση και άρωμα που εξαγόταν από τους δακτυλίους προέκτασης, χωρίς τη χρήση καπνού από κάπνιστρο.
Ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον θραύσμα κυψέλης οριζοντίου τύπου προέρχεται από εξισωτικό γέμισμα του ύστερου 2ου και 1ου αι. π. Χ. μεταξύ του ρωμαϊκού δαπέδου και της ελληνιστικής δεξαμενής 4. Το θραύσμα σώζει εγχάρακτη επιγραφή στην εξωτερική επιφάνειά του, στην οποία διακρίνονται σε ένα στίχο τα γράμματα ΨΕΛΙ και πιθανώς όμικρον (Ο), τα οποία συμπληρώνουμε σε περίπτωση που αυτό δεν είναι όνομα κατόχου του αγγείου ως (κυ)ψέλιο(ν). Αν η ανάγνωση είναι σωστή, τότε για πρώτη φορά ταυτίζεται από αρχαιολογικά δεδομένα το αγγείο κυψέλιον, που αναφέρεται στις φιλολογικές πηγές, όπως στο «Περί ζώων ιστορίαι» του Αριστοτέλη: «αργότερα δε γίγνονται (αι μέλιτται) καν μέγα το κυψέλιον η».
Με την τοπική παραγωγή του εργαστηρίου κυψελών της Τραγαίας συνδέεται και μια πήλινη σφραγίδα που βρέθηκε σε υστεροελληνιστικό γέμισμα. Πρόκειται πιθανώς για απεικόνιση ενός πολύ σχηματοποιημένου εντόμου, ίσως μελισσάκι, πάνω από το οποίο σώζονται οι ανάγλυφοι οριζόντιοι οδηγοί των εγχαράξεων. Το σφράγισμα φαίνεται ότι θα αποτυπωνόταν στο εσωτερικό του χείλους της κυψέλης, όπως ακριβώς αντίστοιχο ενεπίγραφο σφράγισμα σώζεται σε κυψέλη ελληνιστικών χρόνων από την Αθηναϊκή Αγορά. Ορισμένα ακιδογραφήματα ή ενσφράγιστα Δ που σώζονται στο εξωτερικό τοίχωμα των κυψελών πιθανώς να συνδέονται με τον ιδιοκτήτη του μελισσώνα. Αν ο κάτοχος ήταν ιδιώτης ή αν το μελισσοκομείο ήταν περιουσία του δημοσίου ή ενός μικρού ιερού, του οποίου ο αποθέτης ανασκάπτεται τα τελευταία δύο έτη βορείως των δεξαμενών 2 και 3, είναι ένα θέμα που προς το παρόν παραμένει ανοιχτό.
Ο μελισσότοπος του αρχαιολογικού χώρου του Καστρακίου, σύμφωνα με αρχαία ξερολιθικά αναλήμματα που σώζονται σε επίπεδο θεμελίων εξωτερικά του οχυρωμένου οικισμού, χωροθετείται νοτίως του νότιου οχυρωματικού τοίχου. Εδώ κατάλληλα διαμορφωμένα άνδηρα θα χρησιμοποιήθηκαν για την εναπόθεση των οριζόντιων κυψελών που υπολογίζονται βάσει των δακτυλίων προέκτασης τουλάχιστον σε εκατό. Η τοποθέτησή τους θα γινόταν σε στοίβες ή εντός των αναλημματικών τοίχων προκειμένου ο μελισσουργός ή οι μελισσουργοί να εκμεταλλευθούν κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο την αναπαραγωγή και τους αφεσμούς των σμηνών τους. Στις κυψέλες της Τραγαίας που περιληπτικά αναφερθήκαμε παραπάνω, αναμφίβολα θα παραγόταν το περίφημο νησιωτικό μέλι για το οποίο ο Στράβων στα Γεωγραφικά (Χ.5,19) του αναφέρει: άπαν μεν ουν το νησιωτικόν μέλι ως επί το πολύ αστείον εστί και ενάμιλλον τω Αττικώ το δ’ ενταίσδε ταις νήσοις διαφερόντως……